Saks (Sax lub Seax) czyli jednosieczny nóż bojowy to szeroka grupa broni charakterystyczna dla ludów germańskich. Jej występowanie obserwuje się do czasów Wielkiej Wędrówki Ludów czyli masowej migracji plemion barbarzyńskich, w tym Germanów, na ziemie Cesarstwa rzymskiego u schyłku starożytności i w początkach średniowiecza (IV-VI wiek), aż po XI w. na terenach Skandynawii.
Ponieważ początki występowania saxów zbiegają się z końcem epoki panowania Cesarstwa Rzymskiego, wnioskuje się, iż broń ta wywodzi się od spathy. W odróżnieniu od gladiusa, który był bronią służącą do zadawania szybkich pchnięć zza tarczy, spatha służyła do zadawania ciosów tnących i rąbiących, czyli takich samych jak te, do których używano saxów i mimo, że była bronią obosieczną pogląd o korelacji między owym uzbrojeniem wydaje się prawdopodobny.
Wystarczy zresztą popatrzeć na znaleziska owych broni, aby gołym okiem zauważyć duże podobieństwo.
Inną sugestią jest jakoby saxy wyewoluowały z mieczy celtyckich. Obydwa poglądy wydają się być prawdopodobne i mają wielu zwolenników. Nie sposób więc dociec prawdy.
Rys. 1 Saks
Rys. 2 Spatha
Ponieważ na przestrzeni wieków, zarówno kształt, oprawa jak i nazewnictwo saksów zmieniały się, w ruchu odtwórczym nadal spotkać się można z kilkoma rożnymi formami nazywania noży bojowych. Ja, w poniższym artykule, posiłkował się będę chyba najszerzej rozpropagowaną i jak mi się wydaje poprawną nomenklaturą.
Scramaseax
Najstarsze modele saksów, tzw. Scramaseax lub Scramsax pochodzą z VI i VII w i są to duże, jednosieczne noże o typowym „nożowym” kształcie czyli takim, gdzie krawędŹ tnąca jest zaokrąglona. Dokładnie tak jak w dzisiejszych nożach.
Rys. 3 Scramsaxy z epoki Merowingów
Podobnie jak inne elementy z tamtego okresu (np.: pięknie zdobione hełmy Vendelskie) także i skramasaxy były wspaniale zdobione, a pochwy okuwano elementami metalowymi w postaci guzów, blaszek oraz rytowanych zakończeń, chroniących skórę przed przecięciem.
Rys. 4 Pochodzący z VII w saks wraz z elementami stanowiącymi okucie pochwy
Niewykluczone, że niektóre egzemplarze tej broni, znajdowane w bogatych grobach, wśród szerokiej gamy ozdób pełniły funkcję ceremonialną lub bogatego elementu stroju.
Rys. 5 Klasyczny scramasax oraz jego replika
Seax
Noże, które nazywamy w dzisiejszym ruchu saksami różnią się od scramasaksów przede wszystkim kształtem ostrza. Saksy mają charakterystyczne, trójkątne klingi, a krawędŹ tnąca stanowi linię prostą.
Rys. 6 Saks IXw.
Noże te odbiegały czasem od „wzorcowego” kształtu zbliżając się wyglądem do scramasaxów (czyli w kierunku zaokrąglonej cześć tnącej) choć nie jesteśmy w stanie określić czy wynikało to z zamierzeń twórcy czy było wynikiem wielokrotnego ostrzenia klingi.
Rys. 7
Mnogość znalezisk jednak, oraz różnorodność kształtów i rozmiarów sugeruje, iż był to najbardziej rozpowszechniony i popularny rodzaj noża w czasie rozkwitu ery wikingów. Skandynawowie, ze znaną sobie dbałością ozdabiali noże (np.The Seax of Beagnoth) oraz ich pochwy, które wykonywano ze skóry i podobnie jak w przypadku scramasaksów okuwano zdobionymi, metalowymi blaszkami.
Rys. 8
Saksy bojowe
Saksy stworzone do walki były w zasadzie długi wersjami użytkowych, typowych saksów. Celowo jednak nie nazwałem ich „długim saksem” gdyż nazwa ta („langsax”) odnosi się do innego typu uzbrojenia, o który napisze poniżej.
Rys. 9
Rys. 10
Od swoich mniejszych braci różniły się zasadniczo tylko tym, iż miały wydłużone czubki, co sugeruje, iż poza cięciami, można było zadawać nimi mordercze pchnięcia.
Langsax („miecz norweski”)
Langsax, w odróżnieniu od wyżej opisanego noża bojowego, jest bardziej zbliżony do miecza niŹli do typowego saxa. Wszystkie opisane przeze mnie wcześniej saxy miały oprawę typowo nożową, czyli zwykłą rękojeść, bez jelca i głowicy. Langsaxy zaś, mimo że przez Petersena określane jako „Single-edged swords without guards” posiadały szczątkowy jelec i zdecydowanie zaopatrywane były w głowice.
Rys. 11 Miecz jednosieczny Typ. C wg. Petersena
Nie tylko jednak w czasach rozkwitu i zmierzchu ery wikingów używano „noży” które można zakwalifikować umownie (lub nie) do grona mieczy jednosiecznych. Już w wiekach wcześniejszych występowała broń o jednosiecznej głowni i rękojeści zakończonej głowicą.
Rys. 12a Miecz/nóż bojowy VI-VIIw.
Znalezisk póŹniejszych, o wiele bardziej pasujących do realiów odtwarzanych w ruchu wczesnośredniowiecznym jednak też nie brakuje. Spójrzmy choćby na te kilka przykładów:
Kilmainham, Dublin, Irlandia, 9-10 wiek. długość: 82cm długość ostrza: 66,5cm długość jelca: 9cm długość rękojeści: 8cm
North Arhus farm, Telemark, Norwegia, 9-10 wiek. długość: 92cm długość ostrza: 76cm długość jelca: 8,3cm długość rękojeści: 9,4cm
Tude River, Dania, póŹny 9 wiek. długość: 94,7cm długość ostrza: 78,4cm długość jelca: 8,7cm długość rękojeści: 9,9cm punkt wyważenia: 16,5cm
Sørup, MÄ‚Ä˝løv, Smørum, Kopenhaga, Dania. 9 wiek. długość: 90 cm długość ostrza: 74,3cm długość jelca: 8,3cm długość rękojeści: 9,2cm punkt wyważenia: 16,5cm
„Saxy dwuręczne(?)”
Pamiętam jaką kpinę wśród odtwórców, jeszcze niespełna kilka lat temu, budziła wizja mieczy dwuręcznych używanych przez wikingów, w skądinąd dobrze każdemu znanym filmie „13 wojownik”. Był to wręcz encyklopedyczny przykład „mroku”. Tymczasem okazuje się, że wizja ta może mieć więcej wspólnego z prawdą niż ktokolwiek mógł przypuszczać. Są bowiem znaleziska, nie tyle mieczy co saxów, które nie pozostawiają wątpliwości co do tego, iż mogły być bronią dwuręczną. Tylko jaką?
Na początek przywołam dwa cytaty, z dzieł poważanych autorów:
Zdzisław Żygulski „Broń w dawnej Polsce, na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu”. Warszawa 1982 rok PWN
„Dawne plemiona germańskie stosowały jako broń zaczepną jednosieczny, prosty nóż zw. saks z odmianą o znacznej długości, sięgającej do 1m – langsaks oraz odmianą o rękojeści dwuręcznej – skramasaks.”
Lech Marek „Wczesnośredniowieczne miecze z Europy Środkowej i Wschodniej /Dylematy archeologa i bronioznawcy” Studia Archeologiczne XXXVI str.10 ostatnie zdanie drugi akapit :
„pod pojęciem miecza rozumiemy broń długą, obosieczną, w związku z czym wyłączymy z opisu i analizy wszystkie egzemplarze określane mianem dwuręcznych scramasaxów czy langsaxów, czyli długich noży bojowych (Żygulski 1975, s. 49), pomimo że niektóre z nich zaopatrzone są w rękojeści analogiczne do mieczowych (Batey i in.1998, s. 161, fot.)”
W drugim przypadku wiemy, że autorowi chodziło o dwuręczne noże bojowe, a konkretnie o kilka egzemplarzy pochodzących z V-VI w.n.e. Pochodziły one w dodatku nie z rejonów Skandynawii. (Źródło: forum halla – rozmowa jednego z użytkowników z autorem tekstu)
Niestety istnieje niezwykła trudność w ocenie tych fragmentów bez choćby spojrzenia na jakiekolwiek znalezisko. Ponadto fakt, iż do tej pory uważano takie „dziwadło” za wymysł fantastyczny nie skłania ku forsowaniu owej tezy.
Jednakże poświęcenie dłuższej chwili na poszukiwania opłaciło się, gdyż znalazłem taką oto fotografię:
Rys 12b Niewiarygodnie długie trzpienie saksów (szczególnie drugiego od lewej) sugerujące, iż mogły one być bronią oburęczną
Niestety nie wiem z jakiego muzeum pochodzi fotografia ani z jakiego są okresu. Po wyglądzie innych znalezisk można wnioskować, iż pochodzą one z około VII wieku. Oprawa mieczy przypomina bowiem znaleziska z Sutton Hoo, datowane właśnie na początek VIIw.
Możliwe jest, że owe, uznawane za dwuręczne saxy, bronie to nic innego jak rzadko spotykana forma broni drzewcowej przypominającej glewie. Duże, ciężkie ostrze osadzone na długim trzonku pojawia się bowiem w staroskandynawskich sagach i to kilkukrotnie. W tekstach Źródłowych mowa jest o atgeirr ulubionej broni Gunnara HÄ‚Ä„mundarsona, Egil w „Sadze o Egilu” używa broni o nazwie kesja , a Gisli z „Gisla saga” broni o nazwie hÄ‚Ĺ›ggspjót. W każdym przypadku, tłumacze używali słowa „halabarda” do opisania nietypowej broni bohaterów. Jednakowoż, wspomniany wcześniej Gunnar z „Brennu-NjÄ‚Ä„ls saga” używa swojej atgeirr z końskiego grzbietu, zadając nią zarówno pchnięcia i cięcia, co pasuje do obrazu broni przypominającej glewię.
Na tym muszę jednak zakończyć ten jakże ciekawy i kontrowersyjny wątek, gdyż żadne inne, znane mi Źródło, ani krajowe, ani zagraniczne nie wspomina o „dwuręcznych saxach” lub „wikińskich glewiach”. Niemniej jest pewne, iż coś takiego istniało i mogło by być ciekawie gdyby któryś z badaczy zajął się dogłębnie owym zagadnieniem
Trochę o problemie z nazwami
Problem z nazewnictwem i dokładnym dopasowaniem broni do gatunku/rodzaju jest szeroki i nierozwiązany. Wielu różnych autorów przyjmuje swoją własną nomenklaturę nazewniczą, zamiennie szafując nazwami sax, scramasax, langsax, miecz jednosieczny etc. Dodatkowo archeolodzy, badacze i pasjonaci różnią się zdaniem co do nazewnictwa. Niektórzy zaś zwyczajnie nie przykładają do niego takiej wagi. Zdarzały się wszak w fachowych opracowaniach takie „kwiatki” jak „gałka od miecza” na określenie głowicy. Jeśli ktoś w tak ignorancki sposób podchodzi do zagadnienia, podstawowego, jakim jest konstrukcja miecza trudno spodziewać się, że będzie on zwracał uwagę na różnice pomiędzy saxem, a scramasaxem.
Dla przykładu mogę podać, jak różni autorzy podchodzą do sprawy nazewnictwa saksów:
wg. Edward Oakeshotta:
sax – ogólna nazwa dla noża
langsax – miecz jednosieczny
scramasax – długi nóż (może być bojowy, ale nadal o konstrukcji typowej dla noża – brak jelca i głowicy oraz o wymiarach, które nie czynią go jeszcze mieczem)
wg. Żygulskiego:
sax – zwykły nóż bojowy (krótki)
langsax – długi nóż bojowy (do 1m)
scramasax – długi nóż bojowy o dwuręcznej! rękojeści
wg. Davidsona:
Sax – krótki miecz;
Langsax – długi jednosieczny miecz;
Scramasax – nóż;
Petersen i Wheeler używają zaś nazwy langsax w stosunku do miecza jednosiecznego. W związku z tym założyć można, iż akurat langsax to miecz norweski i większość osób się z tym zgodzi. Większy, a właściwie jedyny poważny problem jest z rozróżnieniem saxów i scramasaxów ale to nie jest temat tego artykułu. Tutaj sygnalizuje jedynie fakt zaistnienia takowego problemu nazewniczego.
Jeśli więc w innych materiałach, na innych stronach lub w książkach spotkacie się z odmiennymi nazwami opisanej wyżej broni nie zdziwcie się. Ja osobiście nie uzurpuje sobie prawa do „moich” nazw jako jedynie słusznych. Niezelżenie jednak od tego jakie przyjmiemy określenia dla różnych rodzajów saxów, mam nadzieję, że powyższy tekst przybliżył choć trochę zagadnienie związane z nożami bojowymi charakterystycznymi dla wczesnośredniowiecznych plemion germańskich.
Ryciny i datowanie różnych form saxów
Typologia saksów wg. Jørgensena, wraz z ilustracjami i podstawowymi danymi (eng):
Sax1 (schmalsax): OAL 27-52 cm, Blade L 22-38, W 2.2-3.6, Ratio blade L/W10.3 Mid 6th to mid 7th C
Rys. 13
Sax2: OAL 40.5-69 cm, Blade L 36-53, W 3.5-4.3, Ratio blade L/W 11.4 Shorter grip than the continental Breitsax, blade slightly longer and thinner. 7th C
Rys. 14
Sax3 (Langsax): OAL 55-81 cm, Blade L 43.8-67, W 4.3-4.9, Ratio blade L/W 12 Late 7th to Mid 8th C
Rys. 15
Sax4: OAL 68-99 cm, Blade L 51-85, W 5-5.9, Ratio blade L/W 12.6 8th C, here the only continental parallels are in north Germany/Austria, this is where the Scandinavian saxes split off at the start of the Viking era.
Rys. 16
Sax5: OAL 32-55 cm, Blade L 22.5-45, W 2.2-3.0, Ratio blade L/W 12.7 Mid 8th C, Only non-Scandinavian finds are in Viking areas of England & Russia
Rys. 17
Sax6: OAL 74.1-90 cm, Blade L 65-82.2, W 4.5-4.8, Ratio blade L/W 17 South and Central Norwegian mid 9th C.
Rys. 18
Sax7: OAL 72-96 cm, Blade L 66-84.5, W 3.7-4.4, Ratio blade L/W 18.7 Mostly Norwegian, 9th C.
Rys. 19
Sax8: OAL 102.5-106.5 cm, Blade L 84.5-90, W 4.5-4.7, Ratio blade L/W 18.9 Norwegian, mid to late 9th C
Rys. 20